نشر توسط:دکتر محمدصالح گرامی درباره : علمی , دانشجویان , استادان , اقلیم شناسی , هواشناسی ,
Views 1297 تاریخ : جمعه 12 خرداد 1402 نظرات (0)

بادهای متاثر از سامانه های همدیدی بیشتر از تغییرات گرادیان فشار سامانه های مهاجر(کمفشار مدیترانه، سودانی و موسمی و ...) و یا گسترش زبانه الگوی فشاری(پرفشار سیبری و آزور و...) بر روی ایران ایجاد می شوند. در بخش الگو های فشاری بیان شد که کشور ایران بیشتر تحت تاثیر سامانه های پرفشار است، اما باید توجه داشت که این سامانه ها در صورت استقرار و یا گسترش تا نواحی ایران، شرایط را برای پایداری ایجاد می کنند و نمی توانند موجب ایجاد باد شدید گردند. باد ها بیشتر در محدوده سامانه های کمفشار ایجاد می شوند. جایی که سامانه های پرفشار در پیرامون، جریان را به سمت آن ارسال می کنند. نزدیکی دو سامانه متضاد فشاری در کنار اختلاف بالای مقادیر فشار، میتواند باد های با سرعت بالا ایجاد نمایند. در یک سامانه ی کمفشار، منطقه ی با جبهه سرد، به دلیل گرادیان بالای دمایی، بیشترین ناپایداری را داشته و طوفان ها غالبا در این محدوده ایجاد می شوند. با اینحال در همه ی سامانه های کمفشار، جبهه تشکیل نمی شود. در این سامانه ها اختلاف فشار بین سامانه کمفشار و محیط پیرامونی با فشار بالا است که سبب ایجاد باد های شدید می گردد.

الگو های جوی در دوره گرم و سرد سال، دارای ویژگی های متفاوتی هستند. در تابستان گسترش زبانه موسمی تا جنوب شرق ایران، کمفشار حرارتی در جنوب پاکستان و عربستان، همچنین کمفشار حرارتی در دشت های گرم و کویری ایران قابل مشاهده است. پرفشار ترکمنستان در این زمان با گسترش هوای جنوبسو در جهت نقاط کمفشار نقش اساسی در ایجاد باد های تابستانه در بخش های وسیعی از کشور ایفا می کند. در دوره‌ سرد نیز، هنگامی که پرفشار سیبری بر روی دریای خزر مستقر شود و منطقه مرکزی و جنوبی ایران به دلیل عدم حضور زبانه ‌های پرفشار مذکور، از شرایط کم فشاری نسبت به پرفشار مذکور برخوردار باشد و در تراز 850 هکتوپاسکال نیز مرکز واچرخندی بر روی دریای خزر بسته شود. ریزش هوای سرد از پرفشار مذکور به منطقه، باد های شدیدی ایجاد می نماید(علیجانی و کوهزاد، 1390). این محدوده در دوره سرد سال تحت تاثیر باد های غربی است. ریزش های سرد تحت تاثیر امواج غربی شرایط را برای ایجاد باد فراهم می کند. باد ها زمانی در این بخش از کشور شدت می گیرند که همگرایی واچرخند دریای عرب با امواج غربی موجب ایجاد رودباد ها در تراز زیرین جو گردد. این موجب می شود جریان هوا با شدت بیشتری نواحی جنوبی تا شرقی کشور را در نوردد. عمیق شدن ناوه غربی و گسترش جریان شمالی تا عرض های پایینتر شرایط را برای ایجاد جبهه در تراز های زیرین فراهم می کند. تشکیل جبهه ، علی الخصوص جبهه سرد موجب ایجاد ناپایداری شدید و در نتیجه رخداد باد شدید می شود.

در تابستان جنوب غرب کشور نیز باد های شدید تحت تاثیر گسترش زبانه کم فشار حرارتی خلیج فارس تا شمال غرب عراق, نفود و گسترش زبانه های پرفشار اروپا بر روی دریای سیاه و بخش عمده ای از ترکیه همراه با عبور امواج تراز میانی ناوه مدیترانه از روی شمال غرب عراق و شرق سوریه از ویژگی های جوی موثر می باشد(قهری و همکاران، 1391). در دوره سرد فرآیندهای دینامیکی عامل اصلی شکل‌گیری و انتقال این پدیده محسوب می‌شوند. شکل‌گیری ناوه عمیقی در تراز میانی و پیرو آن ایجاد مرکز همگرایی سطحی و فعالیت بین دو مرکز واگرایی بالایی و همگرایی سطحی سبب ناپایداری شدید و صعود هوا روی عراق، عربستان و جنوب غرب و غرب ایران می‌شود. نتیجه چنین سازوکاری ایجاد جریان‌های پرسرعت باد است(شمسی­پور و همکاران، 1393). در الگویی دیگر استقرار سلول­های کم فشار در مرکز کشور, موجب همگرایی و مکش هوا در سطح زمین شده و تاوایی منفی در جنوب عراق و تاوایی مثبت نسبتا قوی در نواحی داخلی ایران سبب تقویت حرکات سیکلونی و وزش باد شدید با جهت غربی در نواحی جنوب غربی ایران شده که این امر موجب ایجاد باد های شدید در نیمه جنوبی کشور می گردد(اکبری و فرحبخشی، 1395). سامانه سودانی نیز شرایط ناپایداری شدید را به همراه دارد. این سامانه گاها به صورت مستقل و گاها در ترکیب با ناوه مدیترانه از مسیر غرب تا جنوب ایران، به کشور وارد شده و شرایط را برای ناپایداری فراهم می کند. این سامانه معمولا دارای ویژگی ترمودینامیکی نیز می باشد. برسی ها نشان داده مولفه Cape در زمان گسترش سودانی به کشور افزایش می یابد. ترکیب آن با ناپایداری های محلی شرایط را برای تشکیل سامانه همرفتی و تشکیل ابر های کومه ای بارا فراهم می کند(رفعتی، 1399).

در محدوده شمال غرب کشور الگو باد متاثر از سامانه های فشاری مهاجر و پرفشار سیبری، تغییر بسیاری دارد. باد های شرقی ، باد غالب دوره گرم سال در این محدوده است. در ماه های تابستانی فعالیت پرفشار ترکمنستان-شمال خراسان مشاهده می شود. در این فصل کمفشار حرارتی در دشت های عراق، جنوب ایران تا نیمه شمالی عربستان فعال است. چینش الگوی پرفشار در شرق و کمفشار در غربی و جنوب غرب محدوده شمال غربی ایران سبب شد تا باد های شرقی در تابستان الگوی غالب جریان باشد. بررسی ها نشان داد این الگوی بادی در ماه ژوئیه به حداکثر خود می رسد. حداقل فراوانی سالانه آن به 90 روز و حداکثر فراوانی آن به 130 روز می رسد. پس از باد شرقی، باد جنوب شرقی دومین الگوی غالب جریان در شمال غرب کشور است. جریان جنوب شرقی تحت تاثیر استقرار پرفشار در شرق خزر تا آسیای میانه و استقرار یک ناوه بر فراز ترکیه ایجاد می شود. پرفشار شرقی تا نواحی شمال شرقی و البرز جنوبی کشیده شده است. این سبب می شود جریان های جنوب شرقی از دامنه های جنوبی البرز در جهت محدوده شمال غرب کشور ایجاد گردد. بررسی ها نشان داد این الگوی بادی در ماه اکتبر به حداکثر خود می رسد. حداقل فراوانی سالانه آن به 76 روز و حداکثر فراوانی آن به 110 روز می رسد. الگو بادی بعدی الگو شمال غربی است. این الگو تحت تاثیر استقرار پرفشار بر فراز دریای سیاه و همچنین کمفشار قوی در جنوب شرق ایران تا غرب افغانستان و پاکستان است. چینش شمال غربی بهجنوب شرقی مراکز فشاری سبب شده است جریان هوا از مرکز فشار بر فراز دریای سیاه در جهت جنوب شرقی حرکت داشته باشد. این الگو تا 10 درصد از کل روز های سال را شامل می شود. حداکثر فراوانی این الگو تا 36 روز از روز های سال است. الگو بعدی یک الگوی مجهول با شدت کم است. جهت باد در این الگو در ساعات روز تغییر دارد و در دسته خاصی قرار نمی گیرد. این الگو تا 21 درصد از کل روز های سال را شامل می شود. بیشترین فعالیت آن در دوره سرد سال و همچنین در بهار است. در ماه های گرم سال مشاهده نمی شود(ناصر ایرانی، 1395).

در بخش شمالی کشور، علی الخصوص سواحل شمالی کشور، باد های شمالی و غربی الگوی غالب باد ها در منطقه است. هرچند باد های جنوبی به دلیل فعالیت نسیم کوه نیز در بخشی از سال مشاهده می شود. کمترین رخداد باد در این منطقه باد های شرقی است که می توان گفت بسیار ناچیز است. الگو باد شمالی به دو دلیل ایجاد می شود. دلیل اول به دلیل نسیم دریا به کوه است که در ساعات روز نسیم دریا به کوه ایجاد شده و در ساعات شب نسیم کوه به دریا در غالب باد های جنوبی جریان دارد. این یک ویژگی محلی است که به عنوان نسیم کوه و دریا شناخته می شود. این بیشتر در زمانی مشاهده می شود که الگوی فشاری خاصی منطقه شمالی کشور را تحت تاثیر قرار نداده باشد. الگو باد شمالی تحت تاثیر سامانه های فشاری از شدت بیشتری برخوردار است. استقرار پرفشار در در محدوده شمالی خزر تا غربی آن موجب ایجاد باد های شمالی می گردد. این باد ها گاها بسته به شدت خود با ورود به سواحل و برخورد با ناهواری ها جهتی متفاوت گرفته و غالبا در جهت شرق می وزند. این به دلیل شکل توپوگرافی در سواحل جنوبی خزر است که موجب انحراف در جریان می گردد. در صورت استقرار پرفشار در بخش شرقی خزر باد های شمال شرقی ایجاد می شوند. این بادها معمولا بیشتر از آن که همراه با بارش باشند، در فصل سرد سرمای دشت های ترکمنستان و روسیه را در جهت سواحل غربی خزر ارسال می کنند. بادهای غربی در این محدوده در زمان استقرار پرفشار بر روی دریای سیاه و همچنین وجود کم­فشار در شرق خزر تا شمال شرق و شرق ایران ایجاد می شود. در این الگو جریان هوا از مرکز فشار زیاد بر روی دریای سیاه در جهت غربی بوده و سواحل شمالی ایران نیز باد های غربی دارند. همچنین استقرار کم­فشار در محدوده آذربایجان ایران تا کشور آذربایجان نیز موجب ایجاد جریان های غربی در سواحل شمالی کشور می گردد. البته باید توجه داشته که توپوگرافی ساحلی در شمال کشور موجب می شود جریان هوا از منشا های مختلف پس از رسیدن به منطقه تغییر قابل توجه ای داشته باشند(مفیدی و همکاران، 1386؛ جانباز قبادی و همکاران، 1390؛ معصوم پور سماکوش و همکاران، 1392؛ جلالی و همکاران، 1396).