در جایگاه فرهنگ، از نقطه‌نظر مردم‌شناسی، معماری فرهنگ مادی است که نه تنها تاریخ، بلکه باورها، سنت و ارزش جامعه را ترسیم می‌نماید، بلکه جهان‌بینی آن جامعه را به تصویر می‌کشد.

به گزارش "سلام سربدار" به نقل از قدس آنلاین، خانه نیز یکی از مهم‌ترین فضاهای معماری است، که رابطه‌ مستقیم با خود انسان، برقرار می‌نماید. معماری خانه، که از اساسی‌ترین نیاز انسان قلمداد می‌گردد، از یک سو به سیستم اجتماعی - فرهنگی، اعتقادی و از سوی دیگر به نظام اقتصادی جامعه وابسته می‌باشد. در بافت تاریخی شهر سبزوار، بیش از ۱۵۰ خانه قدیمی شناسایی شده، که تنها ۵۰ مورد به ثبت آثار ملی رسیده است.

شهرستان سبزوار، دارای بافت درون‌گرا، متاثر از شرایط آب و هوایی می‌باشد، از بررسی بافت سنتی سبزوار، می‌توان به ویژگی‌هایی دست یافت، که از جمله آنها می‌توان، به جهت و امتداد کوچه‌ها و راسته‌ها اشاره کرد که بیشتر شمالی – جنوبی و شرقی – غربی بوده، کوچه‌ها و گذرها غالبا با قلوه‌سنگ فرش شده بودند و چیدمان خانه‌ها، به صورت شطرنجی است و جهت اصلی خانه‌ها، با تبعیت از شیب زمین شمالی و جنوبی بوده است. همچنین ایوان رو به جنوب در زمستان، برای استفاده از آفتاب اهمیت داشته، درها و پنجره‌های خانه‌ها، غالبا کوچک بوده است و معمولا مصالح به کار رفته‌در بناهای سنتی بسیار همگون و متناسب با طبیعت و اقلیم شهر و عمدتا از آجر و خشت و گل و چوب بوده است.

خانه‌های سنتی سبزوار، تحت تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و زیست محیطی شکل گرفته است؛ همه عناصر واحد مسکونی در کنار هم گرداگرد یک فضا قرار داشته که تشکیل یک خانه را می‌داده است که این عناصرش (اتاق، دالان، پنجره، سقف و ...) متأثر از شرایط اقلیمی آن مکان بوده است و نمای خانه‌ها، از آجر یا کاهگل و گچ و یا ترکیبی از آنها می‌باشد. نمای بیرونی و درونی خانه نیز پایگاه اعتبار و حیثیت اجتماعی افراد بوده است. در بافت قدیم، خانه‌ها، اکثرا فاقد نقشه بوده‌اند و به طور ذهنی و انتزاعی برای ساخت آن اقدام می‌کرده‌اند. پشت‌بام‌ها عموما کاهگلی است.

بیشتر خانه‌های معمولی دور تا دور حیاط ساخته می‌شد، خانه‌ها رو به قبله و رو به آفتاب، احداث می شده است و قبل از شروع خانه‌سازی، در قدیم رسم بوده است ((ساعت می‌گرفتند.)) یعنی از روی کتب دینی و ساعت این کار را تعیین می‌کردند و در صورتی که روز و ساعت مشخص می‌شد، در آن روز معین و مشخص ابتدا با گفتن ذکر و طلب یاری از خدا کار را شروع می‌کردند.

پس از مدتی، وقتی سقف خانه را می‌پوشاندند، صاحب‌خانه، یک گوسفند یا برّه یا خروس، بنا به وسع خود ذبح می‌کرد و خون قربانی را به اطراف خانه می‌پاشیدند.

آداب شروع اسکان سکونت در خانه‌ای، که تازه ساخته شده و نوبنیاد است و یا خانه‌ای که عروس و داماد برای اولین بار به آن وارد می‌شوند، همراه با آداب خاصی صورت می‌گیرد.

معمولا برای ورود به منزل نو (مبارک باد) می‌گفتند و گوسفندی ذبح می‌کردند، افراد فامیل نیز کله قند، شیرینی و حتی تخم مرغ، به عنوان چشم‌روشنی می‌آوردند و صاحب منزل نیز یک سور (میهمانی) می‌داد. در هنگام سکونت در یک خانه جدید صاحبخانه افراد فامیل را دعوت کرده و یک روحانی می‌آمد روضه حضرت ابوالفضل (ع)، امام حسین (ع)، یا موسی بن جعفر (ع) می‌خواند. عروس و داماد که تازه ازدواج کرده بودند، هنگام ورود به خانه جدید، معمولا رسم بود، که عروس دستش را درون عسل می‌کرد و آنرا بالای سردر خانه می زد، به این مفهوم که (کامت شیرین) باشد همچنین کاسه‌ای پر از جو، را جلوی پای عروس قرار می‌دادند، تا هنگام ورود به اتاق آن‌قدر آن‌ را با پا به سمت جلو می‌زد، تا کاسه برگردد و جوها روی زمین بریزد و منظور از این کار، آن بود که ((او با خود روزی می‌آورد.)) ازجمله خانه های قدیمی شهرستان سبزوارمی توان به خانه جعفرزاده اشاره کرد.

این خانه با توجه به اسلوب معماری و مصالح به کار رفته متعلق به دوره قاجاریه، با مالکیت خصوصی می‌باشد. این خانه، در دو طبقه ایجاد شده و مشتمل بر طبقه زیرزمین مشتمل بر هشتی، حوض‌خانه، آب‌انبار، مطبخ و بادگیرخانه است و طبقه اول، از فضاهایی مانند تالار ستون‌دار شرقی و شمالی، تالار پذیرایی، حجره‌های نشیمن و ... تشکیل شده است. این بنا با شماره ۴۵۷۱۱در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. ویژگی‌های مهم آن شامل ساخت بنا، وجود طاق، ستون‌هایی با نقشه‌های برجسته آب‌انبار و بادگیر می‌باشد.

خانه باغ اسکویی نیز از جمله بناهای قدیمی متعلق به دوره قاجاریه است که شامل دو ایوان شمالی و شرقی که مشرف به ورودی باغ می‌باشد، دارای ۵ ستون و ۲ نیمه‌ستون، در دیوارهای شمالی و جنوبی در ایوان شرقی است و خود بنا از آجر خشت پخته ساخته شده و ستون‌های به کار رفته در بنا، دارای سرستون‌هایی به شکل گل و گیاه و از نوع گچ می‌باشد. می توان گفت خانه‌های سنتی سبزوار، ناشی از فرهنگ اسلامی به عنوان فرهنگ حاکم و در اصولی همچون حفظ حریم خصوصی رعایت حقوق همسایه و تکریم بوده است. این گونه بناها نوعی احساس رضایت و خشنودی روحی و روانی را نیز در میان ساکنین خود ایجاد می‌کرده، رضایتی که حاصل زندگی صلح‌آمیز و هماهنگ و آرامش نهفته در آن می باشد.